ammaladiài , vrb: ammalaidae,
ammalaidare,
ammalaidari,
ammalariai,
ammobadiai,
ammobeidai,
maladiare Definitzione
orrúere a malàidu, ingòllere maladia
Sinònimos e contràrios
ammagagnare,
apuntorai,
demare,
ilmaladiare,
inciacai,
tunconire
| ctr.
sanai
Frases
cussa piciochedha po s'iscola fait fintzas a si ammobadiai ◊ depestus andai, ma si fiat ammobadiada sa cani e no at fatu prus (A.Garau)◊ is cosas in iscàtula ti creis ca no faint ammalariai sa genti? ◊ Pepina fiat giòvana candu si fiat ammobeidada (A.Merici)
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
tomber malade
Ingresu
to fall ill
Ispagnolu
enfermar
Italianu
ammalarsi
Tedescu
krank werden.
ammarturàe, ammarturài, ammarturàre , vrb: ammarturiai,
ammarturiare,
marturare Definitzione
orrúere a malàidu a tempos longos, màrtire, chentza ndhe pòdere sanare; nau cun arrennegu, abbarrare a tropu in letu, istare sèmpere crocau, chentza trebballare
Sinònimos e contràrios
irmalaidare
Frases
nos diamus ammarturiare labandhe a modhe in su ribu! ◊ aite isto in su letu, a mi ammarturare peus?! ◊ no si podiat movi poita de otu annus si fut ammarturau
2.
at fatu su letu e si nc'est ammarturada!
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
demeurer infirme
Ingresu
to fall ill for a long time
Ispagnolu
enfermar de forma crónica
Italianu
ammalarsi a lungo
Tedescu
lange erkranken.
ammudài 1, ammudàre , vrb: ammutae,
ammutai Definitzione
chellare a sa muda, citire, fàere citire o essire mudu; si narat fintzes de su si asseliare de su bentu
Sinònimos e contràrios
acaire,
ammudatzare,
ammudigare,
ammudire,
ammudulire,
assamudare,
citire,
ismudulare
| ctr.
fuedhai
Frases
innantis de zudicare sos àteros nos firmamus e nos ammudamus ◊ si est ammudau a pompiare ite ndhe pessabat ◊ birgonzosu bisonzat chi mi ammude ◊ ispíritu chi ammudas, essi de custu piciochedhu! ◊ su sero sas umbras ammudant píulos e boghes
Ètimu
itl.
ammutare
Tradutziones
Frantzesu
faire chut
Ingresu
to become dumb,
to fall silent
Ispagnolu
callar,
acallar
Italianu
zittire,
ammutolire
Tedescu
verstummen.
ammudíre , vrb: ammutire,
ammutiri,
mutire Definitzione
callare, parare mudos, istare citios, pèrdere sa limba, su foedhu, fàere citire
Sinònimos e contràrios
acaire,
ammudai 1,
ammudigare,
ammudulire,
assamudare,
citire,
ismudulare
| ctr.
chistionai,
faedhare
Frases
si est ammutidu ◊ is duus giòvunus furint arrexonendi candu dhus at ammutius un'istragassu ◊ de sas undhas ammudis s'abbolotu (B.Chessa)
Ètimu
itl.
ammutire
Tradutziones
Frantzesu
se taire subitement,
faire chut,
devenir muet
Ingresu
to become dumb,
to fall silent
Ispagnolu
callarse,
enmudecer
Italianu
ammutolire,
zittire
Tedescu
verstummen.
arrúere , vrb: arrúghere,
arrui,
arrúiri,
arruri,
irrúghere,
orrue 1,
rúchere*,
urrúere Definitzione
calare de artu a cropu, furriare, o fintzes betare a terra a cropu; andhare bene de unu bestimentu a sa persona chi dhu ponet; tocare, apartènnere de unu bene, arresurtare / pps. arrutu
Sinònimos e contràrios
botare,
cairi,
corriare,
iscaltinare,
iscasidhare,
isdegorare,
isdobbiare
/
betae
/
dèchere
| ctr.
arritzare,
pesai
Maneras de nàrrere
csn:
arrúiri a faci in susu, a faci in terra = a bentre in susu, a buca a terra; arrúiri a conca in bàsciu = a cúcuru ficadu; arrúiri a palas imbressi = a palas a terra; arrúiri malàdiu = irmalaidare; arrúiri o arruirisí de su sonnu, de su fàmini = no istare ritzos de su sonnu, de su fàmine; arrúiri de codhus, de su coru a unu = pèrdere s'istima pro unu; arrúiri in pecau = fàghere pecados; arrúiri in tentatzioni = pònneresi in arriscos de fàghere male, de pecare; arrúiri in manus de ccn. = bènnere o resurtare in pozas de unu, in posse de ccn.
Frases
arrennesset a no che arrúere de s'àinu ◊ a dógnia sàntziu de carru ndi arruit sa pispisalla de su fenu ◊ unu tocat agiudau candu arruit, no candu est istrantaxu! ◊ ndi funt arrutus is murus ◊ su salatieri mi nc'est lossingiau de manus e arrutu a s'àcua
2.
custu no ti arruit: no est cosa tua!
3.
su bistiri ti arruit mali
4.
sa festa arruit su mesi ch'intrat
5.
no nosi lessis arrui in sa tentatzioni! ◊ bai a iscí me in cali manus nci ant arrui cussus!
Tradutziones
Frantzesu
tomber
Ingresu
to fall
Ispagnolu
caer
Italianu
cadére,
cascare
Tedescu
fallen,
stürzen.
derrocài, derrocàre , vrb Definitzione
isconciare, betare totu a terra de mala manera, a cropu, agiummai coment'e betare de is orrocas, de logu artu
Sinònimos e contràrios
atzimare,
azinare,
derrúere,
dissantarare,
idarrocai,
ifasciare,
iscalabrare,
isciarrocai,
isperrumai
Frases
su molinu non bi fit prus, ispérditu: nche lu aiat derrocatu su ventu
Ètimu
ctl., spn.
Tradutziones
Frantzesu
tomber,
ruiner
Ingresu
to precipitate,
to fall down
Ispagnolu
derrocar
Italianu
precipitare,
rovinare
Tedescu
hinabstürzen.
ilmaladiàre , vrb: immabadiai,
immalaidare,
irmadaliare,
irmaladiare,
irmalaidare,
irmalavidare,
ismalaidare Definitzione
orrúere malàidu, ingòllere maladia
Sinònimos e contràrios
ammagagnare,
ammaladiai,
apuntorai,
demare,
inciacai,
tunconire
| ctr.
sanai
Frases
si est immalaidau de malària ◊ maigantas cosas podent fàghere immalaidare ◊ s'erba frita de ghidhighia podet irmadaliare sas crapas ◊ pro cuss'istrachiore si est irmalaidatu ◊ custu tempus a mufore irmalàidat sas binzas ◊ cust'ómine si immalaideit duas bias ◊ babbu si fiat immabadiau meda ◊ si est irmalavidadu mamale
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
tomber malade
Ingresu
to fall ill
Ispagnolu
enfermar
Italianu
ammalare
Tedescu
krank werden.
inamorài , vrb: inamorare,
innamorai,
innamorare Definitzione
pònnere amore, istima forte a unu, a una, a calecuna cosa
Sinònimos e contràrios
abbaradhare,
abbelare,
ammorare,
fastigiai,
imbelare,
indeosare,
ingeniai
| ctr.
disamorare
Frases
est innamorendhe cun àter'una fémina ◊ si ndh'est innamorada a s'ojada chi li at dadu ◊ ohi, si fui bajanu ti mi dia innamorare!
Tradutziones
Frantzesu
tomber amoureux
Ingresu
to fall in love
Ispagnolu
enamorarse
Italianu
innamorarsi
Tedescu
sich verlieben.
ingalàre , vrb rfl: inghelare Definitzione
tancare is ogos a dormire, cumenciare a dormire
Sinònimos e contràrios
dormire,
indormiscai,
ingalenare,
insonnigai
Frases
mi che so ingheladu de su sonnu
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
s'endormir
Ingresu
to fall asleep
Ispagnolu
adormecerse
Italianu
addormentarsi
Tedescu
einschlafen.
insonnigài , vrb: insonnigrae,
issonnigare Definitzione
pigare sonnu / andhare a s'insónniga insónniga = sonisonni, ruíndhesi de su sonnu
Sinònimos e contràrios
dormire,
indormiscai,
ingalare
| ctr.
ischidare
Frases
Taresa fit a s'issónniga issónniga, li pariat de àere intesu arréxunu ma che li pariat atesu: sa meighina l'aiat tota intambainada
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
s'endormir
Ingresu
to fall asleep
Ispagnolu
adormecerse
Italianu
addormentarsi,
assonnarsi
Tedescu
einschlafen.
iscaltinàre , vrb: iscartinare,
scartinai Definitzione
orrúere (o fintzes betare, iscúdere) a terra de mala manera, a istràmpidu forte
Sinònimos e contràrios
addrabbulai,
arrúere,
iscasidhare,
isdegorare,
isdobbiare,
orrue 1,
rúchere
/
aciapuai,
atapai 1
Frases
cudhu marzane tentu a lobu iscudiat a sa tzurpa de unu muru a s'àteru iscartinandho a terra totu su chi atzapaiat ◊ chirca de ndhe l'iscaltinare dae su letu, ca est ancora drommida goi a tardu!
Tradutziones
Frantzesu
s'abattre
Ingresu
to fall heavily
Ispagnolu
desplomarse
Italianu
stramazzare
Tedescu
stürzen (der Länge nach).
isdegoràre , vrb: isdeorare Definitzione
orrúere a iscartinadura, a istràmpidu de s'irdoare (fàere male meda)
Sinònimos e contràrios
arrúere,
iscaltinare,
iscasidhare,
isdobbiare,
orrue 1
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
s'abattre
Ingresu
to fall heavily
Ispagnolu
desplomarse
Italianu
stramazzare
Tedescu
stürzen.
istrampàre , vrb: istrempare,
istrumpai,
istrumpare,
strumpai Definitzione
lassare andhare o betare a terra a unu, una cosa o un'animale a cropu, de botu, cun fortza, su si betare a terra; giogare a istrumpas, a s'istrumpa; atzapulare, iscúdere a ccn. logu; betare a fuliadura, fuliare / istrampare castagna = iscúdere a terra sa castanza àrrida, posta intro de unu sacu, fintzas a essire neta, ispizolada (castagna istrampada = castanza morisca cota a budhidu)
Sinònimos e contràrios
addrabbulai,
addrobbulare,
betae,
iscracare,
istrampoinai,
istrampulare,
rúchere
/
aciapuai
/
imbolare
Frases
iant certau e si fuant istrumpaus in terra ◊ sas cambas de sos funnos istrempaiant a terra cun sonu búitu ◊ aferrat a su pede s'animale e l'istrumpat ◊ no fatas su redossu istrampandhe sos sacos dae dossu! ◊ ndi as istrumpau un'orroli ◊ burrincu afissiau candu movit carriau s'istrumpat ◊ samunendhe s'isterzu, no istrampes sos piatos ca si segant!
2.
fiu istrumpendi cun Giuanni po ci passai s'ora
3.
paret unu contu irmalissiatu, ma dontzi cosa s'istrempat apare chin s'àtera ◊ at istrempau a forte s'isportellitu de su barcone ◊ at picatu su lèpore galu viu e li at istrempatu sa conca a una preta
4.
si no mi lassas passare ti aferro a s'anca e ti che istrampo a mare! ◊ a terra ti che istrampo, mih, si no l'agabbas!
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
jeter par terre,
abattre,
s'abattre
Ingresu
to fall heavily,
to pull down
Ispagnolu
derribar
Italianu
buttare a tèrra,
abbàttere,
stramazzare
Tedescu
niederschlagen,
zu Boden werfen.
lentoràre , vrb: lentoriare Definitzione
betare o calare lentore, fintzes fàere abbighedha fine che lentore
Sinònimos e contràrios
lentorire,
orrosiai,
saghinare,
serenai 1
Frases
lentorat in sas notes de istiu ◊ chelos, lentoriade!◊ su sede lentoriadu est lentu
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
deposer de la rosée
Ingresu
to fall dew
Ispagnolu
rociar
Italianu
cadér rugiada
Tedescu
tauen.
orrúe 1, orrúede , vrb: arrúere,
irrúghere,
orrúere,
orrúghere,
orrúiri,
rúchere*,
urrúere Definitzione
calare o fintzes betare a terra a istrumpadura, a cropu, andhare male; tocare, apartènnere / pps. orrutu; ind. imp. 3ˆ p. sing. orrudiat; ger. orrudindhe; orrúere is dentes = essire, pèrdere is dentes
Sinònimos e contràrios
botare,
cairi,
iscaltinare,
iscasidhare,
isdobbiare
| ctr.
arritzare,
pesai
Frases
unu muru male frabbicau ndhe podet orrúere ◊ che ses orruta, bene meu! ◊ tue no faes orrue sa poesia ◊ comente orruet custa cosa dae manos gasi orruat su breme dae custa béstia! ◊ ógnia tantu trambucaiat e orrudiat ◊ mi as fatu orrúede me in mesu caminu ◊ at lassau orrúere sa carcida a putzu
2.
a béciu che dhi furint orrutas is dentes de nanti ◊ s'ómine fut orrutu malàiu e iat fatu un'agonia de dies e dies
Sambenados e Provèrbios
prb:
a cane malu orruet ossu bonu ◊ nandhe chi orrughet sa pira cota orrughet sa cruda! ◊ àlbori orrutu, totus dhi bogant àstula
Tradutziones
Frantzesu
tomber
Ingresu
to fall
Ispagnolu
caer
Italianu
cadére
Tedescu
fallen.
recaíre, recaíri , vrb Definitzione
torrare a orrúere in maladia, immalaidare torra de su matessi male, orrúere torra in su male, in su vítziu o abbitúdine mala
Ètimu
spn.
Tradutziones
Frantzesu
avoir une rechute
Ingresu
to fall again
Ispagnolu
recaer
Italianu
ricadére
Tedescu
einen Rückfall haben.
rúchere , vrb: arrúere,
irrúghere,
orrue 1,
rúere,
rúghere,
urrúere Definitzione
calare, o fintzes betare, a terra a cropu, in cobertantza fintzes andhare male de cunditziones; su istare in dossu de unu bestimentu, bestiu, po comente paret abbaidau de artu in bàsciu e istat a chie dhu portat / pps. rutu
Sinònimos e contràrios
atzapulai,
botare,
cairi,
corriare,
falare,
iscaltinare,
iscasidhare,
isdobbiare,
istrampare
/
betae
/
dèchere,
iltare
| ctr.
arritzare,
pesai
Maneras de nàrrere
csn:
rúere a costa lada, a costa longa = ponindhe totu su dossu in terra; rúere a palas pessegus = addaisegus, a palas issegus; rúere dae su letu a unu (nadu de ccn. pro su prus a dimandha retórica)= èssere de domo, parente costrintu de bi àere óbbrigu a li dare cosa, a l'azuare; rúere in eréssia (nadu de siendhas)= tocare o bènnere dae sos mannos; rúere a malàidu = collire maladia
Frases
a sas domos che lis ruchet s'ingrostu ◊ sos muros fatos male ndhe ruent ◊ ch'est rutu dae cadhu ◊ in cussa falada at fuzidu e rutu est! ◊ e ite si rues e iscudes a calchi logu, sentza de ochiales?!…◊ a rúere za est fàtzile: su bellu est a si ndhe pesare!
2.
no paret beru chi sonos fatales de débbiles trumbitas ndhe apant rutu muràglias colossales (S.Casu)◊ Antoni iscudet un'ispalada a su cumpanzu azommai lu rughet
3.
sa túnica in su chitu li rughiat che pintada (F.Cambosu)◊ su gapote ti rughet in palas che pintatu
4.
no mi ch'est mancu rutu dae su letu, no, pro li fàghere cussu piaghere! ◊ dae s'atrivimentu e dae sa bragheria che so rutu in sa disaura prus manna
Sambenados e Provèrbios
prb:
chie no est rutu podet rúere
Ètimu
ltn.
ruere
Tradutziones
Frantzesu
tomber,
s'écrouler
Ingresu
to fall
Ispagnolu
caer,
precipitar
Italianu
cadére,
precipitare,
crollare
Tedescu
fallen,
stürzen,
einfallen.
trumbulàre , vrb Definitzione
orrumbulare, atumbare e furriare a terra, fàere orrúere a furriadura; fintzes illascinare
Sinònimos e contràrios
atumbae,
atzupare
/
arrembulai,
arrodulare,
boltulare,
lodhurare,
tambulare,
trodhulare
/
fuzire
2.
su bentu fuit a cantu podiat bentulare, pariat de che chèrrere trumbulare sa pinneta ◊ nche at trumbulau s'istrezu de su late
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
tomber,
dégringoler
Ingresu
to fall headlong
Ispagnolu
rodar,
caerse
Italianu
capitombolare
Tedescu
überschlagen.